Realizm krytyczny

Realizm krytyczny - dzieła późnego pozytywizmu, pozbawione tendencyjności ukazują rzeczywistość w sposób pogłębiony i kładą nacisk na prawdę psychologiczną postaci oraz rzetelność obrazu świata.

W "Lalce" Prusa przejawia się on w:

• niejednoznacznej postawie Wokulskiego
• polemice z hasłami polskiego pozytywizmu (pesymistyczna diagnoza pol. społeczeństwa, sceptycyzm pisarza wobec sposobów realizacji programu pozytywistycznego)
• otwartej kompozycji
• obiektywizacji - polifoniczności
• braku tezy
• skomplikowanych profilach psychologicznych

Praca organiczna - wg założeń organicyzmu społeczeństwo rozwija się tylko pod warunkiem współpracy wszystkich warstw ; w "Lalce" jest to największa bolączka - przepaść między "kastami" wyklucza jakikolwiek awans społeczny,  najgorzej wypada arystokracja, która żyje ponad stan, nie angażuje się w sprawy kraju, unika odpowiedzialności; lud egzystuje w nędzy; znaczenie pracy dostrzegają tylko Zasławska i Wokulski - uważają oni tworzenie miejsc pracy za swój obowiązek, Wokulski pomaga Węgiełkowi, Mariannie, Wysockiemu itd.


Kult nauki - w Polsce XIX wieku nie ma dobrego klimatu dla nauki, nieliczni pasjonaci (Wokulski, Ochocki)
nie znajdują zrozumienia ani wśród arystokratów, ani wśród mieszczan; przemysłowcy nie widza sensu finansowania badań, ochocki postanawia więc emigrować; studenci  przyszła klasa inteligencka, od której zależy przyszłość narodu - z trudem wiąże koniec z końcem,praca umysłowa np. lekarza czy nauczyciela nie pozwala zarobić na godne życie.

Asymilacja Żydów - kwestia żydowska jest skomplikowana, historia dwóch pokoleń Szlangbaumów pokazuje, jak trudno tej nacji zintegrować się z polskim społeczeństwem; Henryka mimo udziału w powstaniu styczniowym i zesłania na Syberię obie strony traktują jak zdrajcę, odrzuceni Żydzi oddają się kultowi pieniądza, ciekawa postacią jest doktor Szuman, zgorzkniały idealista.

Emancypacja kobiet - istnieje wyłącznie jako szczytne hasło, bohaterki 'Lalki" nie maja szans na niezależność, arystokratki powielają błędy swej warstwy i trwonią resztki fortuny; opuszczona przez męża Stawska udziela lekcji, ale nie jest w stanie się utrzymać, na szczęście pomaga jej Wokulski, sytuacja Marianny skazuje ja na nierząd.